Despois de consultar numerosas fontes e testemuños, recollemos e xuntamos os datos sobre a morte do enxeñeiro na coñecida como Curva España, para reconstruír o fío cronolóxico dos feitos dentro do seu contexto e poder ofrecer un relato das circunstancias da morte.

ANTECEDENTES E CONTEXTO

En 1927 comeza a construción do tramo do ferrocarril Zamora-Ourense, o máis complicado de toda as liñas peninsulares. A empresa concesionaria das obras é MZOV (Compañía de los Ferrocarriles de Medina del Campo a Zamora y de Orense a Vigo), unha sociedade dedicada desde 1864 ao negocio ferroviario que, despois de varias crises que a deixaron ao borde da creba, acabou en mans do sector financeiro catalán, xunto a unha participación menor da banca coruñesa. O treito Vigo-Ourense ábrese en 1881 e o de Medina a Zamora incluso antes. Pero aí se deteñen as obras. Distintos intereses doutras compañías ferroviarias como a do Norte (que xestionaba o treito Palencia-Lugo-A Coruña), xunto á falta de lexislación e á mala xestión da empresa concesionaria, fixeron que o tramo Zamora-Ourense desaparecese dos plans públicos de construción do ferrocarril ata 1913, cando se convoca o concurso para o seu trazado. Gaña o proxecto presentado polo enxeñeiro Cantero, director da liña Medina-Zamora e nese momento empregado de MZOV, que fai transcorrer a liña pola zona do Macizo Central Ourensán (basicamente por un criterio técnico que entón era indiscutible: manter a cota de altura desde os 900m da Gudiña). A licitación do proxecto non se fará ata o ano 1919. En 1920 sae a primeira e segunda subasta, sen que ninguén opte á concesión. Na terceira subasta as condicións cambiaron totalmente, aumentando considerablemente a subvención estatal. Entón é cando se presenta MZOV e a gaña. Pero a tramitación do proxecto foise demorando ata 1926-1927. Xa en plena Ditadura de Primo de Rivera apróbase o Estatuto Ferroviario, que prevía a intervención e incautación polo Estado das compañías concesionarias de ferrocarrís, como así sucedeu con MZOV en 1927. Entón a compañía ofrece ao Estado os dereitos do proxecto de Cantero para a liña Zamora-Ourense a cambio da concesión das obras de construción. É xusto entón cando MZOV decide cambiar o seu negocio ao sector da construción, mantendo o mesmo nome. Co tempo acabarase convertendo nunha das construtoras máis grandes de España, primeiro coa súa alianza en Cubiertas y MZOV (anos 70) y desde 1997 fusionándose con Entrecanales y Távora para crear o grupo Acciona.

Volvendo a 1927, a mobilización popular e a presión das forzas locais das provincias de Ourense e Pontevedra, lideradas pola iniciativa do filósofo Eloi Luis André, provoca que o goberno de Primo de Ribera esixa a MZOV a realización de dous estudios para o trazado final entre Puebla de Sanabria e Ourense, un pasando por Verín, Xinzo e Allariz, a zona máis habitada e desde a que se podería conectar facilmente con Vigo e tamén co Norte de Portugal (coñecido como Variante André), e outro polas montañas do Macizo Central Ourensán, unha zona deshabitada e cunha orografía montañosa que obriga á construción de moitas pontes e túneis. O enxeñeiro encargado por MZOV do estudo do tramo sur por Verín é José Fernández España, que morre en estrañas circunstancias nun accidente de tráfico nunha curva entre A Gudiña e Verín poucas semanas antes de cumprirse o prazo para a entrega do estudio. Desde ese momento, a opción sur do trazado do ferrocarril desaparece, o goberno decide construír seguindo o trazado pola zona montañosa de Ourense, e as obras desenvolveranse durante trinta anos cun altísimo custe de vidas humanas, prolongando o atraso e o illamento de amplas zonas de Galicia. A liña ábrese en 1957.

A HISTORIA
DATOS DO ACCIDENTE

Data do accidente: xoves 26 maio 1927, sendo xa noite (22h segundo a inscrición da defunción)

Modelo do coche: Hispano Suiza

Nome do chófer: Marcelino Díaz Rodríguez (Nuevo Támega) ou Manuel Díaz (libro Carrilanos)

Lugar do accidente: curva km. 457 estrada Villacastín-Vigo, coñecida entón como “Bouciña Redonda”, parroquia do Navallo, concello de Riós. Á beira do río Mente.

Vítima: José Fernández España (Joselín) aparece identificado como Director das obras do ferrocarril de Zamora a Ourense, empregado de MZOV. 34 anos. Nado e veciño da Coruña. Fillo do Xeneral de Artillería Fernández España. Casado cunha filla de Juan Fernández Latorre, fundador da Voz de Galicia e ex-subsecretario de Facenda. No momento da súa morte tamén era presidente do consello de administración de La Voz de Galicia. Hospedábase no Hotel Salgado de Verín, propiedade do Sr. Reigosa.

Causa da morte: o enxeñeiro quedou atrapado dentro do coche, entre o volante e o tableiro, cunha ferida cranio-encefálica que lle causou a morte (existe inscrición de defunción).

Circunstancias do accidente (información tirada dos xornais locais da época, Nuevo Támega e El Eco de Monterrey)

O enxeñeiro estivo traballando pola tarde na Gudiña, xunto á cuadrilla que facía o estudo de Vilar de Barrio a Gudiña. Despois decidiu regresar a cear a Verín, onde se hospedaba no Hotel Salgado. Aínda que o acompañaba o seu chofer, quixo conducir el, pois sacara o carné de conducir apenas uns dias antes. Chegando ás proximidades do Río Mente viron diante o autobús da liña de Puebla de Sanabria, propiedade de Gregorio Díaz, quen advertiu a presenza do coche pola intensa luz dos seus faros. Segundo a declaración dos viaxeiros do autobús e do condutor (José Pousa Araújo), fixo algunha indicación pedindo paso para adiantar, pero ao dar a curva suponse que acelerou en lugar de frear e caeu por un barranco de 15 m., dando unha volta de campá. Despois de dar a curva, os ocupantes do autobús deixaron de ver as luces do coche que viña atrás e pararon, temendo que pasara algo grave. Ao baixar, observaron os faros do coche aínda acesos no fondo do barranco. Oíron os berros do chofer e baixaron no seu rescate. Sacárono con gran traballo, pois estaba atrapado entre o oco do asento e o taboleiro, con pequenas feridas. O enxeñeiro tiña a cabeza esmagada ao se incrustar nun sector do volante. Segundo o Eco de Monterrei, o propio Gregorio Díaz (propietario da liña de autobús) foi ata Verín para informar do sucedido. Segundo o Nuevo Támega foron os viaxeiros do autobús os que avisaron ás autoridades de Verín.

Á unha da madrugada trasladáronse ao lugar do suceso o alcalde de Verín, o señor Valdés; o xuíz de instrución García-Vara; os médicos titulares Guerra e Diéguez, o notario e outras persoas da vila. O cadáver do enxeñeiro foi extraído do interior do coche con gran dificultade con axuda dalgúns veciños da zona e trasladado ao Asilo de Ancianos Desamparados, onde quedou depositado. Ás doce da mañá do venres chegou o gobernador civil da provincia Salustiano Muñoz Delgado, a quen se comunicara o suceso por telégrafo á unha da madrugada, ordenando o traslado do cadaver a Ourense, para seguir á Coruña. Ás sete da tarde chegaron tamén dous irmáns do enxeñeiro e varios amigos.

A noticia provocou unha forte impresión en Verín. O comercio pechou as súas portas en sinal de dó e o concello reunido en sesión extraordinaria acordou dedicar unha coroa ao enxeñeiro, celebrar exequias na igrexa parroquial na súa honra e que unha comisión acompañase o cadáver ata A Coruña (o alcalde, o secretario Conde, o concelleiro e presidente da Unión Patriótica de Primo de Ribera, señor Carlos Cid e Laureano Peláez, vogal da comisión pro-ferrocarril pola variante André).

Sobre as sete e media da tarde unha camioneta de Obras Públicas chegou co cadaleito de caoba, con aplicacións. O cadáver foi introducido nunha dobre caixa de zinc e baixado a ombros dos seus familiares e amigos, rezándose varios responsos con cruz alzada fronte o asilo. No momento de saír, concentrouse diante do asilo todo o pobo, ademais de parentes e amigos do falecido e o pesoal das brigadas que efectuaban o estudo da liña de Ourense á Gudiña. O cadaleito foi colocado nunha camioneta de obras públicas, seguida por unha fila de automóbiles cos acompañantes, que chegaron a Ourense ás nove da noite. Ademais da comisión municipal, ían o xuíz municipal, o notario, o rexistrador, os señores Guerra e Fuentes e o señor Reigosa, dono do Hotel Salgado onde se hospedaba o enxeñeiro.

O cadáver e capela ardente quedou instalada en Ourense nas oficinas da dirección de obras públicas da provincia. Ao día seguinte, o sábado, foi trasladado á Coruña, onde foi sepultado. Días despois celebráronse honras fúnebres en Verín custeadas polo concello, convocando á veciñanza por medio de pregón con tambor.

Nuevo Támega, interesante alusión á variante André na mesma noticia:
“... admiración hacia el exclarecido funcionario, que perdió su vida, en los momentos precisos en que se ocupaba de la variante André, que de tanta necesidad se considera para nuestra comarca.”

Polémica co Faro de Vigo
Comenta tamén o Nuevo Támega a repercusión que a noticia tivos en todos os xornais galegos, especialmente en Ourense, A Coruña e Vigo. Pero láiase de que o Faro de Vigo omitise o nome de Laureano Peláez na relación de persoas que acompañaron o cadáver ata A Coruña. Acusa ao Faro de non ter tido nunca simpatías coa Variante André , en contraste coa posición imparcial do Comité pro-variante André, que mostrou o seu respecto polo enxeñeiro malia as diferenzas que o separaban neste asunto da compañía MZOV.


Versión de Rafa Cid no libro Carrilanos:
(a información coincide coa do Nuevo Támega e Eco de Monterrei, mesturada con recreacións dos feitos)

“Un Hispano Suiza diríxese da Gudiña a Verín pola estrada nacional Villacastín-Vigo. Os dous ocupante detivéranse máis da conta na Gudiña e cando emprenden viaxe é noite pechada. Nun punto do traxecto, o acompañante dille ao chofer habitual: “Manuel, déjeme, que quiero conducir yo”. O chofer obedece e mentres avanzan non perde atención da conduta ao volante do seu superior. Seguindo a un autobús de liña, achéganse a unha curva moi pechada (160º). O condutor advírtelle ao acompañante do ben que o ómnibus tomara esa curva. E el trata de imitalo. Pero non reacciona correctamente. En lugar de frear, acelera, o vehículo sae da estrada e precipítase por un terraplén de 15 m. De altura. Era unha persoa inexperta ao volante, acababa de recibir o carné de conducir uns días antes (21 de maio), calzaba unhas botas grosas de montaña, que restan destreza para manexar os pedales... O xefe morre no acto, mentres o seu asistente sofre feridas que parecen febles.”

A LENDA

Segundo a relata Rafa Cid no libro Carrilanos:

Mataron ao enxeñeiro!
Debido ao impacto da morte do enxeñeiro en toda a comarca, desde o primeiro momento correu unha voz que dicía que o acontecido era produto dunha intriga. Segundo a opinión popular, o enxeñeiro sería un defensor do trazado do tren por Verín e a zona sur de Ourense e non pola montaña, como defendía a empresa. Os señoritos de Verín opoñeríanse ao paso do tren pola vila e por iso mandaron matar ao enxeñeiro. Os grandes propietarios de viñedos temían a competencia dos viños de Castela e non querían que a vía atravesara as súas plantacións. Os donos da empresa de autobuses temían perder pasaxeiros. Os que tiñan empregados temían verse obrigados a subir os soldos para evitar que marchasen ás obras do ferrocarril. Nesta disputa, o enxeñeiro morre nun accidente de coche onde se dan certas circunstancias que poden avivar a imaxinación popular e facer crible a sospeita dunha man negra por detrás: é noite pecha, o seu acompañante sae ileso, conduce el que acababa de sacar o carné uns días antes...

Explicación

Para Alberte Blanco esta crenza popular tería a súa orixe nalgunha declaración privada do propio enxeñeiro durante a súa estadía en Verín, comprensiva coa variante André, algo que lle parece probable en situacións deste tipo.

Así e todo, tamén é certo que todas estas testemuñas (as testemuñas directas do accidente), non serían suficientes para descartar outras hipóteses e pode que esa crenza popular teña algunha base real relacionada con algunha declaración privada do enxeñeiro, comprensiva coa variante, algo nada estraño en situacións deste tipo.

Para Alberte Blanco a lenda serve para xustificar -no ámbito da rumoroloxía popular- a razón de que non se executase a variante do tren por Verín.

Os escritos e traballos anteriores de Fernández-España e a mesma Memoria do Estudo Comparativo de trazados Puebla de Sanabria-Ourense que acabou asinando o seu compañeiro Eustaquio Berriochoa Elgarresta demostran que a súa postura era contraria á variante André e favorable ao trazado de Cantero pola montaña. Esta tamén era a postura da empresa MZOV, na que traballaba e que lle encargara o estudo. E tamén era a postura oficial do Ministerio de Fomento e do Colexio de Enxeñeiros.

Di Alberte Blanco que resulta curioso que se culpe da morte do enxeñeiro exclusivamente aos caciques ou señoritos da vila e non á empresa ou ao Consorcio Bancario que a sustentaba, que serían os máis interesados e contarían cos medios axeitados para levar a cabo semellante conspiracións. E tamén sería estraño que a familia do enxeñeiro, de gran poder en Galicia e ben relacionada mesmo co goberno español, non realizara ningunha investigación se chegase a sospeitar que se trataba dun asasinato.

Pero:

O expediente xudicial do accidente non se atopa en Verín nin na Audiencia provincial de Ourense, onde figura como desaparecido xunto a outros expedientes do ano 1927. Tampouco foi trasladado, como se fixo con outros expedentes, ao Arquivo do Antigo reino de Galicia.  A desaparición do expedente podese considerar  algo non habitual.

Se a tese do asasinato fose verídica, estariamos diante dunha ampla conspiración na que debería necesariamente estar implicado o seu chofer e contar co apoio de personxes moi importantes próximos ao entorno do enxeñeiro.

Fernández España y Vigil, F. e Berriochoa Elgareste, E. Cincuentenario de la muerte de D. José Fernández España y Vigil, p. 27. Folleto mecanografo. Maio 1977.

Neste texto dise literalmente:
“En la polémica de la variante de Verín como en la de Santiago a La Coruña, ciertamente cuenta la configuración topográfica del terreno, pero tanto o más, suelen pesar consideraciones políticas, estratégicas, económicas, etc., que como una larga cadena de eslabones van conformando las decisiones, cuya fisionomía aparente, contradice la que parece lógica a primera vista.”